سنڌي مضمون نويسي
مضمون نويسي به سنڌ ۾ انگريزن جي معرفت آئي. مضمون عام طرح سان هڪ درمياني طوالت واري نثري تحرير آهي. مضمون نثر جي هڪ اهڙي صنف آهي جنهن ۾ ڪنهن ادبي، فلسفيانه يا سماجي موضوع تي شخصي يا تاريخي نظر کان روشني وڌي وئي هجي. مضمون نگاريءَ ۾ انفرادي سوچ ۽ فڪر، ڪلام ۽ گفتگو جي انداز، ذاتي مشاهدي ۽ تجربن ۽ پنهنجي افتادِ طبع جو گهڻو دخل هوندو آهي
مضمون ۾ باقاعده ربط نه هوندو آهي. مضمون نگار ڪٿي ڪو واقعو بيان ڪندو آهي ته وري ڪٿي طنزو مزاج، ڪٿي ذاتي مشاهدو ته وري ڪٿي تخيلات ۽ منظرنگاريءَ ۾ گم ٿي ويندو اهي. مطلب ته سڀ هيلا استعمال ڪري مضمون کي وڌ کان وڌ دلچسپ بڻائيندو ويندو آهي. مضمون لکڻ دوران هيٺيون ڳالهيون ذهن ۾ رکڻ گهرجن
مضمون نثر ۾ هجڻ گهرجي
مضمون جي طوالت درمياني هجڻ گهرجي
مضمون جو تعلق موضوع جي خّارجي پهلو سان هجي
مضمون ۾ مضمون نگار جي شخصيت جو عڪس ظاهر هجڻ گهرجي
مضمون عام، سادي، سوادي ۽ دلچسپ ٻوليءَ ۾ هجي
سنڌي مضمون نگاريءَ جي تاريخ
سنڌي شاعريءَ جون سموريون صنفون گهڻو ڪري برصغير جي ٻولين کان متاثر آهن پر نثر جون لڳ ڀڳ سڀ صنفون مغربي ملڪن جي ادب کان متاثر آهن. سنڌي مضمون جي تاريخ کي ٽن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو
پهريون دور (1861ع کان1900ع)
سنڌي مضمون نويسيءَ جي ابتدا 1861ع ۾ سنڌي صحافت جي وجود ۾ اچڻ کانپوءِ ٿي. پهرين سنڌي اخبار مرزا محمد صادق 1861ع ۾ جاري ڪئي. تنهن کانپوءِ ڪجهه ئي وقت ۾ ٻيون اخبارون نڪتيون جن ۾ سنڌي مضمون ڇپجڻ لڳا. ”سرسوتي مخزن“ ۽ ”جوت“ جا مضمون ”هيري جون ڪهاڻيون“ ۽ ”گُل ڦُل“ جي نالي سان شايع ڪيا ويا. مرزا قليچ بيگ هن دور جو نمايان مضمون نگار ۽ ترجمه نگار هو. هن دور جا مضمون گهڻو ڪري سماجي، اخلاقي، تعليمي ۽ سير سياحت تي مشتمل هئا
ٻيو دور (1900ع کان 1947ع)
سال 1900ع تائين ڪيترائي رسالا ۽ اخبارون وجود ۾ اچي چڪيون هيون جنهن جي نتيجي ۾ مضمون نويسي ڪافي ترقي ڪئي ۽ هر قسم جا سنجيده، فلسفيانه ۽ طنزومزاح تي مشتمل مضمون لکيا ويا. هن دور جي مضمون نگارن ۾ شمس الدين بلبل، ڄيٺمل پرسرام، محمد هاشم مخلص، مولانا دين محمد وفائي، منگهارام ملڪاڻي، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي، ڊاڪٽر داود پوٽو ۽ محمد اسماعيل عرساڻي شامل آهن. هن دور ۾ هيٺيان مشهور مضمونن جا مجموعا شايع ٿيا
چڻنگون_تيرٿ سنت
ادبي گنچو_نارائڻ داس ڀمڀاڻي ۽ پروفيسر رام پنجواڻي
ادبي آئينو_ليکراج عزيز
ڳوٺاڻي چهر ۽ انار دانا_نارائڻ داس ملڪاڻي
سدا گلاب_لال چند امر ڏنو مل
درسِ عمل_عثمان علي انصاري
ٽيون دور (ورهاڱي کان اڄ تائين)
برصغير جو ورهاڱو سنڌي ادب تي تمام گهڻو اثرانداز ٿيو. ورهاڱي سبب جيڪي سنڌي هندوستان لڏي ويا سي نه فقط ناميارا اديب هئا پر سنڌي پريس پڻ انهن وٽ هئي. انهن جي وڃڻ جي ڪري سنڌ جي ادبي دنيا ۾ هڪ وڏو خال پيدا ٿي پيو. جيڪا بي سروساماني پيدا ٿي اُن کي سياسي ڪشمڪش ۽ معاشي بدحالي ويتر وڌائي ڇڏيو
ورهاڱي کانپوءِ سنڌي ادب جي ٻين صنفن سان گڏوگڏ مضمون نويسيءَ جي صنف کي به نقصان رسيو. مضمون نگاريءَ جي بقا جا آثار تڏهن پيدا ٿيا جڏهن ڪجهه رسالا جهڙوڪ ”نئين زندگي“ ۽ ”مهراڻ“ شايع ٿيڻ لڳا. تنهن کانپوءِ ٻيا رسالا ۽ اخبارون پڻ سنڌي مضمون شايع ڪرڻ لڳا
هن دور جي شروعات ۾ محمد اسماعيل عرساڻي، ڪريم ڏنو راڄپر ۽ عطا حسين موسوي بهترين مضمون نگار هئا. تاريخي مضمونن ۾ چيتن ماڙيوالا نمايان هو. اُن کانپوءِ علي محمد راشدي ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پڻ ڪيترائي تاريخي مضمون لکيا
سنڌي مضمون ايڪيهين صدي عيسويءَ ۾
سنڌي مضمون نگاري ايڪيهين صدي عيسويءَ ۾ اڳ کان وڌيڪ ٿي رهي آهي پر بد قسمتيءَ سان انهن جو معيار ماضيءَ جهڙو ناهي رهيو. اڄڪلهه ڪيتريون ئي اخبارون ۽ رسالا سنڌي مضمون شايع ڪن پيا جن ۾ مان مکيه هي آهن
ماهوار سهڻي
ماهوار سوجهرو
ٽه_ماهي مهراڻ
عبرت ميگزين
روزاني ڪاوش، عبرت، هلال پاڪستان وغيره